بازار کتاب شاهد انتشار پنجمین جلد از مجموعه اسفار اربعه صدرالمتالهین ملاصدرا شیرازی از سوی انتشارات لیتراکتاب بود که توجه جامعه فلسفی ترکیه را به خود جلب کرد.

به همین مناسبت در گزارشی به بررسی تاریخچه شناخت جامعه علمی ترکیه از فلسفه ملاصدرا پرداخته وضعیت ترجمه آثار این فیلسوف شهیر ایرانی در ترکیه را بررسی کرده و به فرصت شناسی فلسفه صدرایی در تعمیق روابط فرهنگی تمدنی میان ایران و ترکیه توجه خواهیم کرد.

شناخت ترک‌ها از ملاصدرا

سرزمین آناتولی با توجه به تاثیرات که منطقه انطاکیه در حکمت فلسفی متقدم و مکتب قونیه در حکمت فلسفی متاخر جهان اسلام داشته است همواره یکی از کانون های قابل توجه مسائل فلسفی به شمار آمده و توانسته است که رد پای قابل توجهی در تاریخ فلسفه، عرفان نظری و مباحث معرفتی در جهان اسلام داشته باشد. آشکارترین نمونه جالب این تاثیرات فلسفی آناتولی در معارف فلسفی جهان اسلام را میتوان در آثار فلسفی عرفانی حضرت امام خمینی (ره) مشاهده کرد که تعلیقات فلسفی و عرفان نظری ایشان بر کتابهایی بوده است که نویسندگان و شارحان آنها قیصری (منسوب به شهر قیصریه ترکیه)، قونوی (منسوب به شهر قونیه ترکیه) و بورصوی (منصوب به شهر بورسای ترکیه) بوده‌اند.

این سطح از تاثیری گذار سرزمین آناتولی در تاریخ فلسفه و عرفان نظری جهان اسلام نشان دهنده یک سنت مطالعات فلسفی قابل توجه در این سرزمین میتواند باشد. در اوایل دوره عثمانی، مطالعات فلسفی تحت تأثیر فلسفه اسلامی که از دوره‌های عباسی و سلجوقی به ارث رسیده بود، قرار داشت. آثار فیلسوفانی مانند ابن سینا و فارابی به زبان عربی در مدارس عثمانی تدریس می‌شد و فیلسوفانی مانند قاضی‌زاده رومی و تاوشان‌زاده از جمله شخصیت‌هایی بودند که به ترویج فلسفه در این دوره پرداختند. در این دوران، فلسفه به طور عمده در مدارس دینی (مدارس) تدریس می‌شد و به عنوان یکی از علوم عقلانی (عقلیات) در کنار علوم دینی مورد توجه قرار داشت. همین که فیلسوفی همچون ابن فناری که در تاریخ ترکیه مشهور به ملافناری است از سوی ییلدیرم بایزید، پادشاه عثمانی به عنوان نخستین شیخ الاسلام رسمی دولت عثمانی منصوب میشود و یا علی قوشچی از ریاضی و فلسفه دانان شناخته شده عصر خود از سوی سلطان محمد فاتح به عنوان یکی از طراحان برنامه مدرسه صحن ثمان (که در آن دوره یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان به شمار میرفت) منصوب میشود همگی نشان دهنده اهمیت مطالعات فلسفی در سنت علمی روزگار متقدم عثمانی دارد.

البته این سیر توجه به معارف فلسفی در دولت عثمانی از قرن ۱۶ میلادی به بعد با جدی تر شدن مساله ایجاد بنیان های ایدئولوژیک برای حاکمیت و درگیری های مذهبی در جهان اسلام رو به کاستی گذاشت. در این دوره اگرچه فلسفه همچنان در مدارس دینی و توسط علمای دینی تدریس می‌شد، اما همزمان با قدرت‌گیری متکلمین فلسفه با مقاومت‌هایی روبرو شده برخی از علما و صوفیان فلسفه را به دلیل تأثیرات احتمالی آن بر عقاید اسلامی مورد انتقاد قرار می‌دادند. با این حال، فیلسوفانی مانند کاتب چلبی به مطالعه و ترویج فلسفه ادامه دادند. در این دوره ترجمه و شرح آثار فلسفی به ترکی رواج قابل توجهی میگرد.

این وضعیت با فرارسیدن قرن‌های ۱۸ و ۱۹ مانند بسیاری از جوانب اجتماعی و فکری جامعه عثمانی به انحطاط رسیده دوره افول کامل مطالعات فلسفی در امپراتوری عثمانی تجربه شد. این افول به دلایل متعددی از جمله کاهش نفوذ فلسفه در مدارس دینی، افزایش نفوذ افکار صوفیانه و مذهب محور که نسبت به فلسفه رویکردی انتقادی داشتند، و نیز کاهش ارتباطات علمی با جهان اسلام  رخ داد. در این دوره، فلسفه بیشتر به عنوان یک دانش حاشیه‌ای در مدارس دینی مورد مطالعه قرار می‌گرفت و علاقه به علوم نقلی بیشتر شد.  در ادامه این افول علوم فلسفی و حکمی اسلامی، در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، امپراتوری عثمانی تحت تأثیر جریان‌های فکری مدرن از غرب قرار گرفت. این جریان‌ها که با ایده‌های روشنگری، سکولاریسم و علم‌گرایی همراه بودند، بر فلسفه نیز تأثیر گذاشتند. در این دوره، برخی از روشنفکران عثمانی به مطالعه فلسفه غربی و تطبیق آن با شرایط عثمانی روی آوردند. به این ترتیب به ویژه با برآمدن دوره جمهوریت فلسفه اسلامی به کلی از میدان علمی ترکیه اخراج و به جای آن فلسفه ممحض در فلسفه غربی شد.

در دوره جمهوریت از میانه دهه ۵۰ به این سو و به ویژه پس از آغاز جنگ سرد و تبدیل شدن ترکیه به عنوان خط مقدم رویارویی بلوک شرق و غرب برای در امان ماندن از هجوم جریانات کمونیستی دولت ترکیه به سمت باز کردن میدان برای معارف اسلامی و به ویژه حوزه فلسفه اسلامی حرکت کرد. به این ترتیب در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، با تغییرات سیاسی و اجتماعی در ترکیه، فضای بازتری برای مطالعات فلسفه اسلامی ایجاد شد. برخی از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی شروع به تدریس فلسفه اسلامی کردند و پژوهشگران به تدریج توانستند آثار فیلسوفان اسلامی مانند ابن سینا، فارابی و ملاصدرا را مورد مطالعه قرار دهند. در این دوران، پژوهش‌هایی در زمینه فلسفه اسلامی منتشر شد و برخی از متفکران تلاش کردند تا فلسفه اسلامی را با نیازهای مدرن ترکیه تطبیق دهند. (پرفسور حلمی ضیاء اولکن را میتوان از شناخته شده ترین افراد این جریان معرفی کرد.)

از دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، با افزایش علاقه به هویت اسلامی و بازگشت به ریشه‌های دینی در جامعه ترکیه، مطالعات فلسفه اسلامی نیز رونق گرفت. دانشگاه‌ها شروع به تأسیس رشته‌های مرتبط با فلسفه اسلامی کردند. در این دوره، آثار کلاسیک فلسفه اسلامی ترجمه و منتشر شد، و متفکران ترک به بررسی تطبیقی فلسفه اسلامی و فلسفه غربی پرداختند. (نمونه این مساله را در مجموعه آثار کلاسیک های شرق و غرب حسن عالی یوجل که با بودجه بانک «ایش» منتشر شد و هنوز هم ادامه دارد میتوان مشاهده کرد.)

در ۳ دهه اخیر، با افزایش توجه به مطالعات اسلامی و گسترش نهادهای علمی و دانشگاهی، مطالعات فلسفه اسلامی در ترکیه رونق بیشتری پیدا کرده است. دانشگاه‌های ترکیه اکنون برنامه‌های آموزشی و پژوهشی گسترده‌ای در زمینه فلسفه اسلامی ارائه می‌دهند.

پژوهشگران معاصر به بررسی اندیشه‌های فیلسوفان اسلامی در زمینه‌های مختلف مانند اخلاق، متافیزیک و معرفت‌شناسی پرداخته‌اند. آثار متفکران اسلامی به زبان ترکی ترجمه و منتشر شده است و سمینارها و کنفرانس‌های علمی متعددی در این زمینه برگزار می‌شود.

طبیعتا از جمله افرادی که در همه این سالها مورد توجه جامعه آکادمیک ترک قرار گرفته است ملاصدرای شیرازی است. ملاصدرا به دلیل توفیقی که در جمع میان شئون متفاوت فلسفی – عرفانی داشته با ذائقه فلسفی آناتولی که مبتنی بر عرفان نظری و مباحث حکمی مبتنی بر آن بوده توانست که خیلی زود توجه ها را به خود جلب کند. یکی از نخستین پژوهشگرانی که در دوره جمهوریت به فلسفه اسلامی و طبیعتا ملاصدرا  توجه نشان داد، حلمی ضیا اولکن بود. او در آثار خود به بررسی تطبیقی بین فلسفه اسلامی و فلسفه غربی پرداخت و به ویژه به نظریات ملاصدرا اشاره کرد. حلمی ضیا اولکن نخستین پژوهشگر فلسفه ترک است که توجه ویژه ای به ملاصدرا نشان داده و توضیح قابل توجه و مبسوطی از آثار و اندیشه های ملاصدرا را برای نخستین بار در کتاب فلسفه اسلامی خود (چاپ نخست ۱۹۶۷) ارائه کرده است. او در توضیح ۲۰ صفحه ای خود در مورد ملاصدرا معتقد است که «یکی از ویژگی‌های ملاصدرا این است که وی توانسته است نقاط قوت علم کلام، فلسفه طبیعی و برهان‌های مشائی را با یکدیگر ترکیب کند و ارتباط این‌ها را با دیدگاه‌های عرفانی مشخص کند و سپس همه این‌ها را بر پایه اصول اشراقی قرار دهد. از این رو، فارغ از سنجش میزان موفقیت او، می‌توان گفت که فلسفه او آخرین ترکیب بزرگ در فلسفه اسلامی است.»

با توجه به استنادات اولکن و نیز شناخت عمیق و به روزی که او از ادبیات فلسفی به زبان فرانسوی داشت میتوان ادعا کرد که او از طریق آثار هانری کربن با فلسفه صدرایی آشنا شده و سطح دریافت او از حکمت متعالیه و زاویه دید او متاثر از دیدگاه های کربن بوده است. او در بخشی از کتاب خود تاکید میکند که آینده فلسفه در ایران نمیتواند بدون توجه و فارغ از تاثیرات فلسفی صدرایی باشد.

پس از این توجه حلمی ضیا اولکن توجه پژوهشگران ترک به فلسفه صدرایی با کتابهای تاریخ فلسفه کسانی چون محمد بایراکتار و احسان فاضلی اوغلو جلب میشود. به عنوان مثال بایراکتار از آنجا که متخصص تاریخ فلسفه است تلاش قابل توجهی برای نشان دادن تاثیرات کسانی چون داود قیصری بر فلسفه ملاصدرا به خرج میدهد. او ملاصدرا را به عنوان یکی از فیلسوفان نوآور که تأثیرات مهمی بر فلسفه اسلامی داشته است، مورد بررسی قرار داده تلاش میکند از او به عنوان چهره ای موفق در مزج مکاتب فلسفی مختلف تاریخ فلسفه اسلامی معرفی کند.

این معرفی های کلی از فلسفه صدرایی در کتابهای تاریخ فلسفه نهایتا تاثیر خود را در جامعه علمی ترکیه گذاشته و پزوهشگران دانشگاهی و متخصصین حوزه فلسفه را به سمت توجه جدی تر به فلسفه صدرایی سوق میدهد.

نخستین رساله دانشگاهی‌ای که به صورت تخصصی در مورد ملاصدرا نوشته شده است در سال ۱۹۹۲ با عنوان «مفهوم علم در نزد ملاصدرا» به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه مرمره استانبول مورد دفاع قرار گرفته است. پس از این پایان نامه شاهد یک دوره سکوت در مورد فلسفه صدرایی در دانشگاه های ترکیه هستیم که پس از این دوره به یکباره از اواخر دهه ۲۰۰۰ تا کنون چندین رساله و دهها مقاله علمی پژوهشی در مورد فلسفه صدرایی هستیم.

با توجه به اهمیتی که از باب پیشینه پژوهی مطالعات صدرایی در ترکیه میتواند داشته باشد بر اساس داده های مرکز جامع وزارت تحصیلا عالی ترکیه رساله های کارشناسی ارشد و دکتری که به صورت تخصصی در مورد ملاصدرا نوشته شده اند بر اساس ترتیب تاریخی به شرح زیر است: مفهوم علم در نزد ملاصدرا (۱۹۹۲، کارشناسی ارشد)، مساله وجود و ماهیت در فلسفه وجودشناختی ملاصدرا (۲۰۰۸، کارشناسی ارشد)، مساله روح در فلسفه ملاصدرا (۲۰۱۳، کارشناسی ارشد)، خلقت و معاد در اندیشه ملاصدرا (۲۰۱۶، کارشناسی ارشد)، فهم قرآن در نزد ملاصدرا (۲۰۱۸، دکتری)، نظریه علیت ملاصدرا (۲۰۱۸، دکتری)، فلسفه نفس نزد ملاصدرا (۲۰۱۹، کارشناسی ارشد)، مساله ادراک در فلسفه ملاصدرا (۲۰۲۱، دکتری)، بررسی مفهوم خداوند در فلسفه ملاصدرا با تمرکز بر عرفان (۲۰۲۳، کارشناسی ارشد).

رساله‌های فوق تنها رساله هایی است که به صورت اختصاصی در مورد ملاصدرا نوشته شده است و بی شک دهها رساله که در بخشی از آنها به مناسبت موضوع اصلی رساله به تشریح دیدگاه ملاصدرا نیز پرداخته شده است میتوان دست یافت.

به هنگام بررسی چگونگی توجه به فلسفه ملاصدرا در محیط آکادمیک ترکیه میتوان متوجه این مساله شد که مقالات ابراهیم کالین (سخنگوی سابق ریاست جمهوری ترکیه و رئیس فعلی سازمان امنیت ترکیه) نقش عمده ای در جلب توجه فضای آکادمیک ترکیه به فلسفه صدرایی داشته است. به طوری که به هنگام بررسی مقالات آکادمیک منتشر شده اختصاصی در مورد ملاصدرا دو مقاله نخستی که در فضای علمی ترکیه در مورد ملاصدرا منتشر شده است هر دو از ابراهیم کالین در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴ با عناوین « Mulla Sadra's Realist Ontology of the Intelligibles and Theory of Knowledge » (هستی‌شناسی واقع‌گرایانه ملاصدرا درباره معقولات و نظریه معرفت) و « Why Do Animals Eat Other Animals? Mulla Sadra on Theodicy and the Best of All Possible Worlds » (چرا حیوانات یکدیگر را می‌خورند؟ نظر ملاصدرا درباره مسئله شر و نظام احسن) است.  کالین علاوه بر این مقالات خود که بر اساس داده های بانک جامع مقالات آکادمیک ترکیه نخستین مقالات دانشگاهی تخصصی در حوزه فلسفه صدرایی به شمار می آیند با کتاب تخصصی «هستی و ادراک: تصور علم در نزد ملاصدرا» (Varlik ve Idrak: Molla Sadranin Bilgi Tasavvuru) یکی از تاثیرگذارترین کتابهای حوزه مطالعات صدرایی را در سال ۲۰۱۵ در ترکیه منتشر میکند. البته این کتاب تنها اثری که او به ملاصدرا اشاره کرده است نبوده و او در کتاب «عقل و فضیلت: تصور اجتماعی ترکیه» (Akıl ve Erdem; Türkiye 'nin Toplumsal Muhayyilesi) ملاصدرا را به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان اسلامی که توانسته است عقل و وحی را در یک نظام فلسفی واحد ترکیب کند، مورد بررسی قرار می‌دهد. او به تأثیرات عمیق ملاصدرا بر فلسفه اسلامی و تلاش او برای ایجاد یک نظام معرفتی که هم عقل و هم وحی را در بر می‌گیرد، می‌پردازد. او همچنین در کتاب تاریخی تحلیلی جذاب «من، دیگری و فراتر: مقدمه‌ای بر تاریخ روابط اسلام و غرب» خود که به بررسی تاریخ روابط تمدنی اسلام و غرب میپردازد با نظر به موضوع تعامل میان فلسفه اسلامی و فلسفه غربی ملاصدرا را به عنوان یکی از فیلسوفانی که توانسته است درک عمیقی از وجود و معرفت ارائه دهد، مورد بحث قرار می‌دهد. او به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه اندیشه‌های ملاصدرا می‌تواند پل ارتباطی بین سنت فلسفی اسلامی و فلسفه مدرن غربی باشد.

در ارزیابی تاثیری که کالین بر فضای مطالعات صدرایی در ترکیه گذاشت میتوان گفت که اگرچه او به طور مستقیم آثار ملاصدرا را ترجمه نکرده است، اما از طریق تفسیر و شرح مفاهیم فلسفی ملاصدرا در نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود، به فهم بهتر این اندیشه‌ها در ترکیه کمک کرده است. او به عنوان یکی از مشاوران ارشد رئیس‌جمهور ترکیه و سخنگوی ریاست جمهوری، تأثیر زیادی در شکل‌دهی به سیاست‌های فرهنگی و آموزشی ترکیه داشته با حمایت از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی مرتبط با فلسفه اسلامی، به ویژه در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی، به ترویج اندیشه‌های فیلسوفانی مانند ملاصدرا کمک کرده است. او نوع نگاه فلسفی خود را در تئوری‌پردازی‌های سیاسی نیز وارد کرده و در یک سخنرانی خود روابط دیپلماتیک ایران و ترکیه را مبتنی بر نظریه حرکت جوهری ملاصدرا تشریح کرد.

ترجمه آثار ملاصدرا به ترکی

پس از جلب توجهی که به فلسفه صدرایی در محیط فکری فلسفی ترکیه انجام شد طبیعی بود که بازار نشر این کشور نسبت به میراث علمی ملاصدرا واکنش نشان دهد. از این رو از دهه ۲۰۱۰ به این سو شاهد هم انتشار آثار پژوهشی قابل توجه در مورد ملاصدرا و هم شاهد نشر ترجمه آثار ملاصدرا به ترکی هستیم.

از جمله شخصیت های تاثیر گذار در این حوزه دکتر فوزی ییغیت (Fevzi Yiğit) است که علاوه بر آثار پزوهشی در حوزه صدرایی تعداد قابل توجهی از آثار ملاصدرا را تحت عنوان مجموعه آثار ملاصدرا به ترکی ترجمه کرد. کتابهای مهمی همچون اکسیرالعارفین فی معرفه طریق الحق و الیقین، کسر اصنام الجاهلیه فی ذم المتصوفه، ایقاظ النائمین، حکمت عرشیه، و المظاهر الالهیه فی اسرار علوم الکمالیه از جمله کتابهایی هستند که در قالب مجموعه اثار ملاصدرا بین سالهای ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ با ترجمه دکتری فوزی ییغیت منتشر شده و تعدادی از آنها به چاپ های متعدد رسیده اند. کارنامه ییغیت علاوه بر آثار پژوهشی‌اش در حوزه ترجمه از آن جهت که امکان دسترسی مستقیم پژوهشگران ترک به آثار ملاصدرا به ویژه در حوزه های مختلف را فراهم آورده است قابل تقدیر و دارای تاثیری تاریخی است.

به موازات این ترجمه ها انتشارات لیتراکتاب استانبول در پروژه ای مهم تحت ویراستاری پروفسور شامل اوچال (Şamil Öçal) که از پژوهشگران تاریخ فلسفه و علم شناخته شده ترک (رایزن علمی فعلی ترکیه در نیویورک) به شمار می‌آید اقدام به انتشار ترجمه کتاب اسفار اربعه کرد. این مجموعه که جلد نخست آن سال گذشته میلادی منتشر شده است با حضور مترجمین مختلف تحت نظارت و ویراستاری علمی اوچال مدیریت میشود هم اکنون به جلد پنجم خود که اختصاص به سفر بالحق فی الحق دارد در ۷۷۶ صفحه منتشر شده است.

در جلد نخست ۸۱۰ صفحه این مجموعه ویراستار مجموعه به شرح کاملی از زندگی ملاصدرا و اهمیت او در تاریخ فلسفه اسلامی و پس از آن اهمیت کلیدی کتاب اسفار اربعه در مطالعات فلسفه و معارف اسلامی میپردازد که به جهت در برگرفتن جزئیاتی در مورد مسائلی همچون نسخه‌شناسی کتاب و جزئیات فلسفی از اهمیت قابل توجهی برخودار است.

علاوه بر این آثار مترجَم کتابهای پژوهشی و توصیفی مختلفی از پژوهشگران ترک در مورد فلسفه متعالیه در بازار کتاب موجود است.

واحد ترجمه و تحقیق رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی در ترکیه_آنکارا